Beschrijving over de orgelmaker N.A. van Dam te Utrecht.
Voorwoord en terugblik over de harmonium-en orgelbouwer N.A.van Dam.

VOORWOORD.
Toen ik in 1989 een “van Dam”harmonium kocht, kon ik me toen niet voorstellen wat deze aankoop te weeg zou brengen.
Ik vroeg mij af waarom er zo weinig bekend was over de harmoniumbouw door van Dam„ dit in tegenstelling tot de orgelbouw.
Er was niemand die hier een goed antwoord op had, dus ging ik zelf op onderzoek uit.
Na oproepen in diverse dagbladen en in het harmoniumblad “Vox Humana” ,kwartaal 3, nummer 2, kwamen er een aantal reacties los, die mij moed gaven om door te gaan.
Telefoontjes, brieven, foto’s waren de drijfveer om verder te spitten in het verleden.
Informatie via allerlei instanties die iets zouden kunnen weten hielpen mij op weg .
Na jaren van speurwerk en honderden telefoongesprekken door het hele land, vond ik het tijd worden om alle tot nu toe verzamelde informatie bekend te maken aan iedereen die zich hiervoor zou interesseren, en de gegevens op schrift te stellen en te publiceren, als een “ode” aan een eigenlijk onbekende Nederlandse harmoniumbouwer N.A. van Dam te Utrecht, die waarschijnlijk 40 tot 50 harmoniums bouwde van klein tot zeer groot (15 spels) met de aantekening dat hij ze alle in opdracht bouwde, wat resulteerde in soms prachtige harmoniumkasten en steeds andere disposities.
Het was dus geen fabrieksbouw!
Tot slot wil ik iedereen bedanken die mij informatie verschafte, en in het bijzonder denk ik terug aan de fijne open gesprekken die ik mocht hebben in 1991 met Jacobus van Dam, zoon van de orgelbouwer N. A.van Dam, hij was toen84 jaar.
Sympathieke Co, want zo mocht ik hem noemen, overleed op 21 november 1992. Ook de familie van Dam wil ik bedanken voor hun informatie en de prettige wijze van samenwerken Mocht er nog nieuwe informatie in den lande bekend zijn , dan stel ik het zeer op prijs deze te mogen ontvangen.

DE TERUGBLIK
Op 19 maart 1843 werd Nicolaas Albertus van Dam geboren en huwde met Hermina Zeeman. Zij werd geboren op 28 november 1839. N.A. van Dam was van beroep meubelmaker en hij was stokdoof.
Uit dit huwelijk werd op 27 juli 1873 een zoon Nicolaas Albertus van Dam geboren, en over deze van Dam gaat de Terugblik.
N.A van Dam trad op 24 november 1899 te Den Bilt in het huwelijk met Bartha Elberts.
Zij werd geboren op 27 oktober 1875 en overleed op 12 juli 1951.
Uit dit huwelijk werden geboren:
1. Zoon Nicolaas Albertus (3-9-1900-28-1-1982)
2. Dochter Jannetje Hermina (25-7-1902-7-3-1936)
3. Zoon Jacobus (Co) 14-12-1906-21 -11 -1992)
Voor de goede orde moet men deze familie Van Dam niet verwarren met de Friese orgelbouwers L van Dam en Zn.
N.A. van Dam sr. heeft zijn leerschool als orgelmaker gehad bij Maarschalkerweerd te Utrecht. Kennelijk zat dit vak hem al in het bloed, want zijn grootvader was orgelmaker bij Bätz en heeft nog gewerkt aan het Domorgel te Utrecht.
N.A. van Dam heeft in de periode bij Maarschalkerweerd ook meegewerkt aan de restauratie van het Mullerorgel in Haarlem. In het boekje “de Historie en samenstelling van het Haarlemse Muller-orgel”, geschreven door Klaas Bolt, komen wij een interessante tekening tegen van N.A. van Dam, getekend in 1905, van bovengenoemd orgel.
Waarschijnlijk is zijn geloofsproblemen ( Maarschalkerweerd r.k. en van Dam protestant) de aanleiding geweest om in 1907 voor zichzelf te beginnen.
Voordat wij hem volgen als harmoniumbouwer, is het wellicht van belang om te melden dat van Dam begon aan de Mariaplaats, als zelfstandig orgelbouwer
In Utrecht zocht hij contact met J.M.W. Stoker, een piano en orgelhandel.
Deze vrijblijvende samenwerking heeft wellicht* geleid tot diverse opdrachten, gelet op een gevonden naambordje “J.M.W. Stoker” in het eerste in 1907 door N.A. van Dam gemaakte orgel in het plaatsje Oosterhesselen.
Het betrof hier een mechanisch orgel met 6 stemmen en aangehangen pedaal.
Interessant is U mede te delen dat dit orgel nog bestaat,en wat waarschijnlijk weinig mensen weten. Wat is er n.1. met dit orgel gebeurd?
Het orgel is later ( wanneer?) uit de Hervormde kerk te Oosterhesselen uit de kerk verdwenen en in 1983 aangetroffen bij een boer in die plaats.
Deze story heb ik vernomen van de heer Schilder, die het orgel heeft gekocht voor f 7000,- Dhr. Schilder, zelf orgelmaker geweest bij de orgelbouwer Reil, heeft dit orgel geplaatst in het jeugdgebouw “ de Beukelaar” van de Ger. Gemeente in Kampen.
De oorspronkelijke dispositie van dit orgel was: Prestant 8’, Melefoon 8’, Viola da Gamba 8’,
Octaaf 4’, Fluit 4’ en Dublet 1-2 sterk met aangehangen pedaal.
De heer Schilder heeft dit orgel uitgebreid met nog 6 stemmen en vrij pedaal Bourdon 16” en een tweede klavier en het functioneert uitstekend.
In dit orgel zijn klavier, pedaal, blaasbalg, pijpwerk, mechaniek en windlade nog origineel.
Alleen de zinken pijpen zijn door orgelmetaal vervangen.
Het tweede orgel wat van Dam maakte werd geplaatst in de Hervormde kerk te Hedel, in 1909. Dit orgel werd in de tweede wereldoorlog dermate beschadigd, dat het niet meer te herstellen viel. Het werd vervangen door een orgel van De Koff en in 1985 weer vervangen door een orgel van Vierdag, afgebouwd door B.A.G. te Enschede. Tot zover de Orgelbouwactiviteiten van N.A. van Dam..
Mocht U geïnteresseerd zijn in meer orgelinformatie over van Dam, dan volgt hier het adres van een “van Dam- orgelkenner”, t.w. dhr. G Bruin, Reijerskoop 57, 2771 BE, Boskoop tel: 0172-215050.
Hij is bereid kennis met U uit te wisselen.
Wij gaan nu weer terug naar van Dam als Harmoniumbouwer.
De jaren 1910- 1920 werd door de kenners de “vervalperiode” genoemd in de orgelbouw.
Ook voor van Dam zal deze periode moeilijk zijn geweest. Voor hem als kleine orgelbouwer, die het voornamelijk moest hebben van onderhoud, restauraties, verplaatsingen en uitbreiding van orgels, moet toen het idee geboren zijn om harmoniums te gaan bouwen, als extra inkomsten en zo zijn bedrijf te kunnen voortzetten.
Inmiddels was ook zijn oudste zoon en naamgenoot de zaak komen versterken.
Uit gesprekken met zijn zoon “Co”, hij werkte later ook wel bij Pa, is mij wel gebleken dat die tijd een armoedetijd moer zijn geweest. Dagen en avonden lang en soms dagen van huis werken om het hoofd boven water te houden.
Toch was van Dam kennelijk een doorzetter, wat bleek uit de vele verhalen die ik hoorde in amusante gesprekken met zoon Co , in 1991. In 1912 werd de zaak verplaatst van de Mariaplaats naar de nieuwe werkplaats aan de Lange Louwerstraat 57 bis te Utrecht.

Links de inschrijving in 1921 (Werd verplicht toen de Handelsregisterwet werd ingevoerd.) rechts de uitschrijving in 1959

Hij woonde toen privé in de Breedstraat 25. Op 29 April 1926 is van Dam opnieuw naar de KvK. gegaan om zijn privéadres te laten veranderen naar Lange Louwerstraat 18.Op 18 Oktober 1928 liet van Dam zijn privé en zakelijke adres veranderen in Predikheerenstraat 20bis.
In 1913 krijgt van Dam de opdracht tot het maken van een 2-klaviers harmonium met pedaal. Dit instrument was het verjaardagscadeau dat Cor Kee kreeg toen hij 13 jaar werd. Een cadeau van zijn vader. Cor Kee heeft mij dit verhaal persoonlijk verteld in een geanimeerd telefoongesprek d.d. 16 augustus 1990. Cor Kee vertelde mij dat van Dam regelmatig bij hen thuis kwam. Helaas is niet bekend waar het harmonium is gebleven, ook al heb ik verwoede pogingen ondernomen. Ook zoon Piet Kee kon mij helaas niet op het spoor zetten. Een treffende uitspraak van Cor Kee is mij bijgebleven bij het beëindigen van het gesprek. Ik bedankte voor het gesprek en de informatie en wenste hem het beste; toen zei hij “Ik hoop dat mijn leven in majeur eindigt”. Een markant, een humoristisch en vooral een inspirerend musicus was hij! Een andere bekende musicus , Mees van Huis, was ook in het bezit van een “van Dam “ harmonium. Co van Dam vertelde mij dat Mees van Huis een goede huisvriend was. Co en Mees musiceerden regelmatig samen. In de consistorie van de kerk op de Wittevrouwensingel stond een drukwindharmonium, Mees van Huis bespeelde dit instrument en Co speelde viool. In die Chr. Ger. Kerk aan de Wittevrouwensingel plaatste N.A. van Dam rond 1930 een gebruikt orgel. N.A. van Dam bouwde uitsluitend zuigwindharmoniums, veel mechanieken werden zelf in de werkplaats gemaakt. Orgelpijpen kwamen veelal bij Laukuuff vandaan, hoewel, uit de spaarzame overgebleven correspondentie is ook gebleken dat van Dam met L. Verschueren te Heythuisen goede contacten had en regelmatig bij deze firma onderdelen bestelde zoals pijpen, membramen, pedaalplaten en mensuren. Tongen voor harmoniums kwamen o.a.uit Duitsland, gekocht bij tongenfabriek Gebr. Dix te Gera. Ook onderdelen zoals windladen, kansellenblokken en tongen werden gekocht bij o.a. de firma Kuiler in Leipzig. Amerikaanse tongen werden betrokken via een Engelse vertegenwoordiging in Engeland. Motoren kwamen bij Meidinger ,in Bazel vandaan. Het grootste harmonium wat van Dam heeft gebouwd, was een 2-klaviers-pedaalharmonium 15 spels. Co vertelde mij dat in de omgeving van Utrecht veel harmoniums zijn afgeleverd. Door de summiere boekhouding en een brand in de werkplaats zijn helaas de aantallen niet precies bekend, maar men vermoedt dat het er 40 tot 50moeten zijn geweest. Een van deze instrumenten is in mijn bezit. Het betreft een harmonium 5 3/5 spel en Subbas 16” met 21 registers. Het instrument is in opdracht gebouwd voor de heer Baas, aardappelhandelaar, hij woonde in de Predikheerenstraat in Utrecht Dit harmonium is op 24 december 1925 afgeleverd. Schrijver dezes heeft het originele koopcontract, handgeschreven, inclusief zegel ,in zijn bezit . De kast is gemaakt van massief eikenhout en is zeer fraai, met uitbundig veel houtsnijwerk. Ook de orgelbank is bijpassend met eveneens fraai houtsnijwerk. Dit houtsnijwerk is vervaardigd door de heer Koekoek, beeldhouwer van beroep uit Utrecht. Co vertelde mij dat hij zelf veel mechanieken maakte, ook blaasbalgen en ook lange toetsen, want dat gaf een beter toucher. In de nacht van 29 op 30 januari 1929 voldeed zich een ramp in de Lange Louwerstraat. Een naast gelegen taxibedrijf vatte vlam en het vuur sloeg over naar de werkplaats van N.A. van Dam. Het gehele bedrijf is uitgebrand! Verbrand zijn o.a. 6 harmoniums en een kerkorgel, tevens mechanieken en gereedschap. Volgens Co was zijn vader niet verzekerd. In die periode had van Dam veel werk en is de zaak opnieuw opgestart, nu in de Stroosteeg. Daar had de firma Kempen en Begeer een bedrijfspand, waar van Dam een gedeelte heeft gehuurd en moest daar opnieuw beginnen. Co heeft mij verteld dat bij de brand ook het archief was vernietigd ,dus interessant materiaal zoals werktekeningen en correspondentie uit die tijd is er helaas niet meer .
Een aardige anecdote is dat op dit adres Jaap Fama, de clavecimbel-en orgelbouwer, op dit adres is begonnen met het bouwen van clavecimbels, op een zolderkamer van N.A. van Dam. De heer van Dam had in die tijd een huishoudster(tante Jo),en die mevrouw was ook aan het werk bij de schoonmoeder van mevrouw Fama en via die connectie kwam Jaap Fama aan de zolderkamer . Dhr. Fama vertelde mij dat van Dam toen al doof was, maar met een koperen hoorn aan zijn oor luisterde van Dam of een clavecimbel wel goed gestemd was! .In de oorlogsjaren heeft de firma van Dam veel armoede gekend. Zoon Co heeft op de ambachtschool de opleiding instrumentmaker gedaan, en hielp bij pa in de zaak. Hij ging ook vaak op pad om orgels te restaureren en te stemmen ,was soms een hele week van huis als hij in het noorden des lands vertoefde. Hij heeft ook het vak meubelmaker gevolgd en werkte zelfs als antiekrestaurateur. Van 1955 tot 1969 was Co werkzaam bij de firma Van Vulpen in de orgelbouw. Na die tijd is hij gestopt met werken wegens rugklachten. Na de oorlog zijn N.A. van Dam en zijn zoon Nico doorgegaan met het bedrijf. Op 20 Januari 1947 vierde het bedrijf zijn 40-jarig jubileum. Een copie uitnodiging is in mijn bezit.
Hij was gericht aan “clientèle, vrienden, begunstigers, collega’s en leveranciers. Gelegenheid tot gelukwenschen: Woensdag 20 Januari van 4 tot 5 uur”. Met het klimmen der jaren is van Dam stookdoof geworden. Daarna volgde een periode van afbouw. Op 8 oktober1959 is N.A. van Dam naar de Kamer van Koophandel in Utrecht gestapt en is het bedrijf uitgeschreven uit het handelsregister en dit was dan ook het einde van N.A. van Dam - orgelbouw te Utrecht.
Als ik N.A. van Dam zou moeten omschrijven uit de vele verhalen en overleveringen, dan zie ik hem als een ietwat eigenzinnige, wellicht wat strenge heer ,die gedreven door het vak, ondanks vele tegenslagen, heeft geprobeerd een bijdrage te leveren aan de voortzetting van het vak orgel/harmoniumbouwer, met in het achterhoofd ongetwijfeld de bedoeling mensen, ook nog heden ten dage, muzikaal plezier te doen beleven van door hem gebouwde instrumenten. Op de hoge leeftijd van 93 jaar is Nicolaas Albertus van Dam , op 17 Januari 1967 gestorven te Blaricum, en op 20 Januari begraven op de begraafplaats Zuiderhof te Hilversum In mijn bezit zijn nog een aantal foto’s van door hem gebouwde orgels en nog bestaande harmoniums, welke in particulier bezit zijn, met opgave van disposities.
Tevens een aantal foto’s van N.A. van Dam en de werkplaats.
Met deze terugblik, hoop ik U als lezer een dienst te hebben bewezen, en voor wat mij zelf betreft, had ik het genoegen , zei het wellicht niet geheel volledig, om een kleine Orgel- harmoniumbouwer uit de anonimiteit te halen, in de hoop een bijdrage te leveren aan een stukje historie.

Piet van Hoogdalem, (1937-2011) Schiedam