Cinema-orgel van JeanPierre Houbein herrees in huis van Taco Tiemersma
LCetera Vrijdagse bijlage Leeuwarder Courant 28 oktober 1983
„Maandagmorgen kwam
de monteur en vrijdagavond
ging hij weer naar huis. Hij
was de hele week bij ons, hij
was gewoon in dekost. Dat
heeft een half jaar geduurd.
We hebben al die tijd
vreselijk in de rommel
gezeten - trouwens, de zaak
heeft hier jaren op zijn kop
gestaan. Daar waren we aan
gewend op den duur. Maar
nu is alles uiteindelijk zoals
we het hebben wilden, een
droomwens is in vervulling
gegaan. Een eigen cinemaorgel
- en wat voor een!"
Aan het woord čn aan de
wijdse speeltafel Taco
Tiemersma uit Leeuwarden,
begaafd en geestdriftig
organist, fervent liefhebber
van pijporgels, adept van de
cinema-orgels, nu eigenaar
van het mooie instrument
waarop eens de bekende en
populaire Leeuwarder
barhouder Jean Pierre
Houbein in de vijftiger jaren
zijn gasten liet horen welke
klanken je met zo'n
muziekkanon de wereld in
kan toveren.
In de jaren tussen 1923 en 1959
was het begrip bioscooporgel bij
vrijwel iedereen, die ooit een voet had gezet in een der grote filmtheaters
van ons land, voldoende
bekend.
Een laat bezoek aan de
bioscoop betekende een compleet
avondje-uit. De voorstelling werd
ingeleid door de huisorganist, die
vaak ook zorgde voor de pauzemuziek
of de begeleiding van de
artiesten, die in die pauze optraden.
Naar schatting waren er in
die periode 24 theaters welke over
deze outillage beschikten. Maar
allengs werd hun exploitatie te
duur. De grote zalen werden om
economiscne redenen verkaveld,
de orgels verdwenen.
Ze gingen in
andere handen over of ze zijn naar
de sloper verwezen. Amsterdam
telt er nog twee: in City en Tuschinski
en in Schiedam staat er
één in de Passage.
Het wereldje van de trotse cinema-
orgels is benauwend klein.
Het eertijds befaamde VARA-orgel
en het vier-klaviers orgel van
de Asta-bioscoop in Den Haag
worden momenteel elders in het
land herbouwd,. Drie orgels van
dit type zijn in particuliere handen:
dr. Van Ooyen te Lunteren
bezit het orgel, dat eens in het
Haagse Passage-theater stond, de familie Slingerland in Prinsenbeek-Breda is eigenaar van het orgel
uit de Cinema Parisien uit
Eindhoven en Taco Tiemersma is
nummer drie. Opgemerkt zij echter,
dat Leeuwarden - als enige
stad naast Amsterdam - nog een
tweede schitterend cinema-orgel herbergt, namelijk dat van de kapel
Pniël. Daarvan is Taco Tiemersma
al heel lang de vaste bespeler.
HOOFDCORRESPONDENT
Als hoofd-exportcorrespondent van de Lijempt vindt hij zijn dagelijks
werk bij decorrespondentietafel
waar hij in eigen taal en in
het Frans, Duits, Engels en Spaans het contact met de zakelijke relaties
van het bedrijf onderhoudt. In
de vrije uren - hoe spaarzaam
vaak - zet hij zich aan de toetsen, knoppen en pedalen van de speeltafel.
De heer Tiemersma, nu 47 jaar, stamt uit een muzikale familie,
die zich vooral op het orgelspel toelegde. Zijn vader was dertig jaar lang
organist in Pniël, diens
vader was organist in Deinum. Taco was nog een pril ventje toen hij begon met
pianolessen bij mejuffrouw S.
Wassenaar uit deWillem Lodewijkstraat.
Aangezien hij van meet af aan
geboeid was door de klanken en
mogelijkheden van het theaterorgel en een grote bewonderaar was van Pierre Palla,
was het geen wonder, dat hij op 16-jarige leeftijd onder de hoede van de Leeuwarder
organist Piet Post kwam bij wie hij ruim twintig jaar geleden zijn studie afrondde. Hij herinnert
zich nog heel wel, dat Piet bepaald niet zo'n aanhanger van het cinema-orgel was
als hijzelf. „Daarover zijn we van mening blijven
verschillen".Wat dat
betreft lagen de zaken anders bij van de Rooy, destijds organist van het
Amsterdams City Theater. die Taco de fijne kneepjes van
het cinema-orgel heeft bijgebracht.
"Van hem heb ik daarvan ontzettend veel geleerd", zegt Taco, die regelmatig
nog in dit theater te vinden is.
NOOIT EEN STORING
Hij was nog Jong toen hij waardig werd bevonden om het uitmuntende
cinema-theaterorgel in
Pniël onder zijn beheer te nemen.
Dit instrument is een der vele
kwaliteitsproducten van de, inmiddels
opgeheven, orgelfabriek
van Standaart uit Schiedam en
staat deze maand precies vijftig
iaar in het Huizumer kerkgebouw.
„En nóóit een storing", vertelt
Taco enthousiast. „Je moet het natuurlijk
zijn onderhoud geven, het
moet op gezette tijden worden gestemd
maar dat is logisch. Echte
mankementen hebben zich geen
enkele maal voorgedaan. Dat zegt
toch wel wat. Ik begeleid elke
zondag de diensten en af en toe
geef ik er een concert op. Vrij regelmatig
komen er ook gastspelers.
Pas nog een Deen. Ik had
nooit van die man gehoord maar
hij wel van ons orgel in Pniël en
dat moest hij zien en horen.
En Arnold Loxam uit Leeds is
hier nog niet zo lang geleden ook
geweest. Engeland is nog altijd het
grote land van de pijp-cinema-orgels
en hij is een van de bekendste
BBC-organisten. Nadat hij van alles
bekeken had heeft hij een hele
tijd zitten spelen en daarna zei hij
dat het naar zijn mening een van
de best geconserveerde theaterorgels
van Europa is. De liefhebbers
in ons land weten ook wel wat we
hier hebben. Ik krijg heel wat telefoontjes
van mensen, die graag
voor een bespeling willen komen.
En dat doen we dan ook regelmatig.
Maar ik geloof, dat de mensen
in Leeuwarden er over het algemeen
geen weet van hebben. Ik
ben bang dat de meesten er zelfs
nooit van hebben gehoord. Terwijl de meeste musici op de
een of andere manier wel in staat
zijn om hun instrument naar de
plaats van de uitvoering hunner
werken mee te nemen is dit voordeel
de bespeler van een pijporgel
ontzegd. Hij moet reizen en trekken
om de concertplaats op te zoeken.
Taco doet dat ook. Het echtpaar Tiemersma is een trouw bezoeker van
Groot-Brittannië en tijdens de vacanties daar heeft de heer Tiemersma al veel grote theaterorgels
in deze met die instrumenten
rijk gezegende contreien
bespeeld. In de kring der Britse
orgelvrienden is hij zeker geen
onbekende, getuige ook de laatste
aflevering van „Cinema Organ",
orgaan van de„Cinema Organ Society"
waarin we twee foto's van
de Leeuwarder gast aantreffen tijdens
zijn uitvoeringen aan het fameuze
Compton-orgel in het
ABC-Theater te Plymouth en het
theaterorgel in de Reformed
Church van de plaats Beer. En dat
waren toen nog maar twee visites
in een lange rij!
Wat iedere muzikant op dit terrein
als het grootste ideaal zal beschouwen
is een eigen orgel van
formaat thuis. Zeer weinigen is dit
gelukbeschoren. Taco Tiemersma
kreeg het voor elkaar.
Er was namelijk in Leeuwarden
een piiporgelmusicus, die er
in geslaagd was zijn instrument
onder eigen dak te installeren:
Jean Pierre Houbein, barhouder
in deLombardsteeg. Hij heette officieel
Jan maar dat zei niemand.
Voor Leeuwarden was hij Jean
Pierre, zijn artiestennaam, een aimabel
en origineel man, die, niet
zonder financiële problemen overigens,
in het prille begin der vijftiger
jaren bij Standaart een theaterorgel
van Klasse aanschafte en
dat in zijn etablissement liet inbouwen.
De speeltafel stond opgesteld
in de zaak, beneden, de pijpen
en aanverwante attributen
namen een deel van de bovenverdieping
in beslag. De motor stond
in de keuken (bij de Tiemersma's
ook!). Dancing-Houbein leverde
voortaan levende muziek door de
baas zelf. Het was een succes, zij
het tijdelijk. Maandagavond ging
de deur van de zaak dicht en
speelde Houbein speciaal voor de
ware liefhebbers van het cinemaorgel.
Ook dat trok steeds veel belangstelling
van een zeer gemęleerd
publiek maar mevrouw G.
Houbein-de Vos herinnert zich
ook, dat aan de andere kant de
kassa in die uurtjes net zo stil was
als het orgel luidruchtig. „En van
de kassa moesten we het toch hebben, niet?"
De Rock 'n Roll-rage, die in deze periode de kop opstak betekende
een verminderde belangstelling
voor Houbeins orgel. Mevrouw
Houbein: „De jongelui wilden
dat na een poos niet meer. Zeiden
ze: we gaan toch niet naar de
kerk? Toen heeft mijn man, ik
denk dat het in 1956 is geweest
een electronisch orgel gekoch. Dat trok wel de aandacht. Hij kon
er overal mee naar toe en heeft er
heel wat feestavonden mee begeleid."
VERHUIZING
De Houbeins en Taco kenden
elkaar goed. Af en toe - op zaterdagse
uurtjes - kwam de jonge
Tiemersma vragen of hij weer
even op het orgel mocht spelen.
Dat werd altijd goed gevonden.
Houbein had in Taco de ware
kunstbroeder herkend en toen de
dancinghouder - wiens gezondheid
al lang te wensen overliet - in
het ziekenhuis belandde, waar hij
op Nieuwjaarsdag 1964 stierf - bezocht
Taco hem regelmatig. Bij
een van die bezoeken zei Jean
Pierre: „Taco, als ik er niet meer
ben moet jij het orgel hebben..."
En dat is gebeurd.
In 1965 werd de koop gesloten.
De Tiemersma's moesten dientengevolge verhuizen,
want in de woning,
die zij toen hadden zou het
orgel nooit gepast hebben. Na lang
zoeken betrokken zij in '67 een
vrijstaand huis in de Raadhuisstraat,
dat daarna het toneel werd
van de operatie-orgel. Taco smaakt het geluk een charmante
echtgenote te hebben, die voor het
orgel geen zee te hoog gaat, en jarenlang
een gematigde chaos op
haar domein moedig het hoofd
bood.
Afgezien van indrukwekkende
kosten bracht de installatieom te
beginnen al mee, dat zij de bij de
nieuwe woning behorende leuke
tuin opgeofferd zag aan een uitbouw
van de woonkamer van vier
bij vier meter. Hier kwam de pijpenkamer.
Aangezien de uitbreiding
van beton was moest dit materiaal
eerst drie jaar drogen voor
tot de installatie van de pijpen kon
worden overgegaan. Al die tijd werd het huis ten dele gebruikt
als opslagruimte voor de orgelmaterialen.
Wat erg omvangrijk was,
werd gestald bij een verhuisbedrijf
in de stad en in een verstoken
hoek van het Pniël-gebouw.
Pas in 1972 kon definitief met
de opbouw van het lijvige instrument
worden begonnen. In de
toen volgende jaren voltrok zich
dit proces evenwel zonder voortdurende
regelmaat want Houbeins vroegere
bezit was te lang in
onbruik geweest, en vertoonde
nogal wat mankementen. Sommige
konden door de vaste man van
Standaart vrij snel worden verholpen,
andere vereisten vervangingen.
En aangezien zulke orgels
schaars zijn moest men niet zelden
langdurig zoeken voor de geschikte
attributen of onderdelen
daarvan op de kop konden worden
getikt. Enkele belandden uit
verre Europese uithoeken in de
Raadhuisstraat waar Tiemersma's
orgel als de kannibaal fungeert,
die doorleeft dank zij stukken van
afgedankte collega's.
KABELTREKKEN
Het electrisch deel van het orgel
(er zitten duizenden meters
kabel in) werd verzorgd door de
firma Kaat en Thijhuis uit Kampen.
Bij het kabeltrekken diende
de huiskamer als werkplaats. „We
leefden in die tijd in de keuken",
zegt mevrouw Tiemersma. „Ergens
anders kon niet."
Maar het kwam klaar. Na vele
jaren plussen, minnen en werk.
Het orgel was bepaald niet meer
een getrouwe copie van het orgel,
dat eens bij Houbein stond. Het is
met tal van hulpmiddelen uitgebreid
en stelt de bespeler tot veel
meer in staat dan oorspronkelijk
mogelijk was.
De vraag wat er dan wel allemaal
in zit steltTaco voor problemen
want er is zoveel. „Bijvoorbeeld
een tibia. Dat is een pijpenrij,
die de basis vormt van elk cinema-
orgel. Er zat wel zoiets op
maar dat was een Open Fluit en geen Tibia. Verder twee nieuwe
pijpenrijen, gamba en celeste - die komen uit een oud Duits UFA-theater.
Er is een xylophoon, een
echte accordeon, een celesta, een
Klokkenspiel, er zijn chimes,
kerkklokken, een tamboerijn is
er en het heeft castagnetten, een kleine en grote trom, een roffel en
een timpany. Er zit een heel mooie
vox humana op, ook kan ik de pistons
laten horen, een stoombootfluit, een sirene, een gong, een politiefluit, roffels
en een vogeltje.
Bijna een werkelijk vogeltje het
is een gestemd pijpje in een koperen
bakje met water".
Met een stralende glimlach zet
hij zich aan de speeltafel waarboven
de rijen handles en knopjes
zich gul als op een vliegtuigdashboard
uitstallen. De gordijnen
voor hem splijten. De lichtgekleurde,
houten zweldeuren tonen
zich, muziek vult de kamer - van ijl pianissimo tot dreunend
fortissimo, een evergreen van
Vera Lynn gaat over in Oosterse
klanken, een stukje fuga volgt,
een mars, een psalm, een walsje - zwaar klassiek smelt weg in de
laatste straatdeun, een fox-trot
maakt plaats voor een brok Susa,
en Taco, met ongetemd enthousiasme
en een bewonderenswaardige
energie legt hij uit wat hij doet,
wat er gebeurt, hoe het geschiedt
en waar we op moeten letten.
Hij speelt met hoofd, handen en
voeten en doet vergeten, dat
o, dierbare herinnering - we niet luisteren
naar Louis Zagwijn in de
Rotterdamse Luxor maar naar Taco
Tiemersma in de Leeuwarder
Raadhuisstraat. „Maar we zijn er
nog niet helemaal", zegt Taco na
een kwartiertje muzikale verrukking
„Er komt nog een vleugel
bij. We zitten alleen nog met de
vraag of die pneumatisch gekoppeld
wordt of electro-magnetisch.
Als dat er bij is is alles compleet. Dan ga ik af en toe ook hier concerten
geven."
Dispositie: (het laatste
exemplaar, gebouwd door Standaart).
Hoofdklavier Concertfluit 16,
Tibia Clausa 16, Vox Humana
16 . Trompet 16 , Fluit 8, Tibia 8
, Violine 8 , Celeste 8 , Diapason
8 , Trompet 8, Vox Humana 8,
Stopped Trumpet 4 , Fluit 4 , Tibia
4 , Gamba 4 , Celeste 4 , Octave
4 , Quintfluit 2 2/3 , Tibia 2
2/3 , Piccoli 2 . Fluit 2 , Terts 1
3/5 , Septieme 11/7 , Subkoppel,
Superkoppel, Piano 16 , Piano 8 Piano 4 , Piano 2 , Piano 2 2/3
', Celesta, Glockenspiel. Xylophone.
Accordeon, Octavekoppel.
Onderklavier Bourdon 16,
Cello 16 . Diapason 8. Tibia 8 ,
Gamba 8 , Celeste, Vox Humana
8 .Fluit 8 , Stopned Trumpet 8 ,
Gambette 4 , Celeste 4 , Octave 4
', Fluit 4 , Tibia 4 , Quint 2 2/3',
Piccolo 2, Snare Drum, Tor- n Crash Cymbal, Sleighbells,
Tamboerijn, Chinese
Blocks, Castagnets, Xylophone.
Piano 8 , Piano 1.
Soloklavier: Concertfluit 16',
Vox Humana 8 , Tibia 8 , Violine
8 , Trompet 8, Fluit 8 ,Trompet
4 , Tibia 4 .Fluit 4 , Tibia 2
2/3, Fluit 2 2/3, Piccolo 2,
Terts 1 3/5, Septieme 1 1/7, Kerkklokken, Glockenspiel.
Pedaal: Subbasse 16', Trombone 16, Bourdon 8 , Cello 8 , Fluit 8, Trombone
8',
Diapason 8', Fluit 4 , superkoppel, koppel 1- pedaal, koppel 2-pedaal, Grote
Trom, Cymbal, Crash Cymbal, Keteltrom. Bekkens, Tympani,
Bassdrum Roll.
Speelhulpen: Tremelo 1 (Tibia), Tremolo2 (Vox, Diapason,
Fluit), Tremelo 3 (Strimgs trompet), zwelpedaal, 12 zweldeuren, General Crescendopedaal, Sforzando-pedaal, tien
voetpistons (boven de
pedalen): drietonige stoombootfluit,
politiefluit-sirene, Chinese
gong. Vogeltje, Drums (roffels,
Grote Trom, Automatic).
triangel, Sustainpiston, Tremolo's
uit/aan-kerkorgel. De pedaaltrombone
is in voorbereiding en
de Pianosustains I en II zullen nog worden aangesloten.
Leeuwarder courant 28-10-1983 Klik op de
afbeelding voor een vergroting
Bronvermelding: